Het Vierkwadrantenmodel: werken met waarden op school
Sinds november 2024 is de Penta Nova podcast ‘Van Waarden Weten’ te beluisteren. In deze podcast maken lector Wouter Schenke en Henriëtte Hoogenkamp een reis waarin we meer te weten komen over waardengericht leiderschap in het onderwijs. Er komen herkenbare situaties langs en voorbeelden uit de praktijk. Steeds is daarbij de vraag hoe waarden daar een rol in spelen en waarom aandacht voor waarden belangrijk is. We refereren in deze gesprekken regelmatig aan het Vierkwadrantenmodel dat door het lectoraat is ontwikkeld. Wat houdt het model in en hoe kun je het inzetten?
De naam ‘Van Waarden Weten’: kozen we niet zomaar. We laten erin doorklinken hoe belangrijk het is dat je als persoon en als organisatie zicht hebt op je waarden en dat je ook naar die waarden kunt handelen. In de gesprekken met onze podcastgasten onderzoeken wij hoe zij dat doen, hoe hun waarden hun keuzes beïnvloeden en welke rol waarden spelen in hun organisatie. Wat doe je bijvoorbeeld als je merkt dat waarden van ouders en leraren botsen of hoe kun je schoolwaarden en persoonlijke waarden verbinden?
Het Vierkwadrantenmodel
Schoolleiders en leraren kunnen dit model gebruiken bij individuele gesprekken en het kan voor organisaties helpen bij het prioriteren van interventies en het analyseren van knelpunten. Zo kan een schoolleider in een gesprek met een leraar het model op tafel leggen en wijzen op de afstemming aan de linker kant: misschien ‘hapert’ er iets in de afstemming tussen persoonlijke waarden en schoolwaarden of is dit juist een heel passende verbinding? Het model kan ook het gesprek ondersteunen als een team onderzoekt hoe de nieuwe schoolwaarden zichtbaar kunnen worden in de dagelijkse praktijk: welke mogelijkheden zijn er vanuit rechtsonder naar de overige vlakken?
In het Vierkwadrantenmodel zijn vier vlakken te vinden: de twee vlakken aan de linkerkant hebben betrekking op de professional, de twee vlakken rechts op het collectief van een team of organisatie. De bovenkant gaat over wat zichtbaar is, zoals hoe iemand handelt en de gedragspatronen in een organisatie. De onderkant gaat over wat minder zichtbaar is: persoonlijke en collectieve waarden en overtuigingen. Afstemming staat in het model centraal; dat geldt zowel voor de verticale als de horizontale richting.
Met die verticale afstemming bedoelen we dat het belangrijk is dat professionals (linkerkant) werk doen dat past bij hun persoonlijke waarden, en dat zij hun waarden in hun werk zichtbaar kunnen maken. Dat draagt sterk bij aan hun professionele functioneren en hun welbevinden. Voor organisaties (rechterkant) betekent afstemming: werkwijzen en keuzes baseren op collectieve waarden. Als dat lukt is de organisatie herkenbaar met een duidelijke identiteit, zowel intern als extern.
Daarnaast is er de horizontale afstemming tussen linker- en rechterkant: als de individuele waarden van de professionals passen bij de waarden van de organisatie, zullen zij zich er thuis voelen en kunnen zij de waarden van het werk tot uiting laten komen in hun werk. Dan is er sprake van afstemming op het niveau van de onderste vlakken in het model. Die afstemming is er bovenin als de manier waarop individuele professionals hun werk doen past bij wat zij daarover als team hebben afgesproken.
Bron: Andersen, Uiterwijk-Luijk & Van der Vloed, 2022.
Werken met het model in de praktijk
Het is continue van belang om te onderzoeken hoe het zit met de afstemming tussen de verschillende vlakken in het Vierkwadrantenmodel. Maatschappelijke ontwikkelingen, persoonlijke veranderingen, krimp of groei van de organisatie, nieuwe regels van de overheid: dat alles heeft invloed op de organisatie en op de mensen die er werken. Een gefuseerde organisatie, waarin de waarden opnieuw zijn geformuleerd, kiest er bijvoorbeeld voor om eerst met teamleden te spreken over de realisatie van die waarden in dagelijkse afspraken en routines (afstemming aan de rechterkant). Op een school waar de leerlingenpopulatie sterk verandert, voert de schoolleider individuele gesprekken met teamleden die daar niet goed mee uit de voeten kunnen. In die gesprekken gaat het over wat voor hen persoonlijk van waarde is en of zij kunnen werken volgens hun waarden in de veranderende school (afstemming aan de linkerkant).
In podcast aflevering 2 vertelt basisschooldirecteur Floris van Veldhoven hoe hij het Vierkwadrantenmodel toepast in gesprekken met collega’s. Hij gebruikt het model als handvat om met collega’s na te gaan welke waarden ze in school belangrijk vinden en hoe ze dat in de praktijk laten zien. Ook in aflevering 5 in het gesprek met Henk Eilander komt het Vierkwadrantenmodel ter sprake, als we met hem bespreken hoe het zit met de afstemming tussen organisatiewaarden en persoonlijke waarden.
Uitnodigen tot verdiepende vragen
De eenvoud in de opbouw van het model maakt dat het de verschillende verbanden op waardengebied die er zijn, helder in beeld brengt. Het model kan het gesprek ondersteunen en echt uitnodigen tot verdiepende vragen.
